Grote aantallen dieren houden in een delta heeft zo z’n gevolgen. Virussen gedijen er goed. Knutten en wilde vogels, talrijk vanwege de waterrijke gebieden, brengen ziektes over die door de concentratie van grote hoeveelheden vee geregeld tot dramatische uitbraken leiden. Nederland is een succesvol virusland.

Terwijl boerenorganisaties en hun politieke geestverwanten de vruchtbare delta van Nederland graag aanprijzen als dé plek in Europa waar dankzij hoogwaardige landbouw een belangrijke bijdrage kan worden geleverd aan voedselzekerheid, laat de realiteit een hele andere kant van de medaille zien. Bijgaande kaartjes tonen wat er zich afspeelt in de Nederlandse delta, waar het door knutten verspreide blauwtongvirus type 3 in 2023 en 2024 zeer veel dodelijke slachtoffers maakte onder schapen.

Ook koeien werden en worden getroffen door blauwtong. Op 2200 bedrijven deden zich in 2023 ziekteverschijnselen voor. De melkproductie liep op deze bedrijven terug met één kg per koe per dag. Die daling hield gemiddeld 9 tot 10 weken aan. De sterfte onder koeien was 1,5 keer tot 3,5 keer hoger in vergelijking met voorgaande jaren. Dat beeld herhaalde zich in 2024. Er zijn melkveebedrijven die de helft van hun koeien zagen aangetast door het virus. Met een groot aantal van deze dieren kwam en komt het niet meer goed.

Vanuit het virus bekeken is er sprake van een groot succes. Dat hangt samen met een combinatie van factoren in ons land: een ideale voedingsbodem voor knutten en ideale omstandigheden voor het virus, niet in de laatste plaats door de enorme veedichtheid.

In 2024 herhaalde het blauwtongvirus zijn aanslag op de Nederlandse schapenhouderij. Ondanks een grootscheepse vaccinatiecampagne, die vermoedelijk te laat werd ingezet. Koeien blijken niet alleen opnieuw slachtoffer, ze spelen een belangrijke rol bij de verspreiding van virus. Vandaar een pleidooi van deskundigen om meer koeien in te enten. Ondanks berichten over zieke koeien die twee keer waren ingeënt, hetgeen niet bevorderlijk is voor de motivatie van veehouders om mee te werken aan vaccinatie.

In de ons omringende landen merken ze al de gevolgen: in Duitsland, België, Frankrijk en Denemarken. Het gaat om hetzelfde type blauwtong-virus dat zich in Nederland rap heeft kunnen vermenigvuldigen. Waar het virus in 2023 vandaan kwam, is nog altijd niet bekend. Maar Nederland heeft zich duidelijk ontwikkeld als virusland. Intussen is er in 2024 een nieuw type opgedoken: BTV-12 (niet verwant aan BTV-3).

Vogelgriep

Eenzelfde soort kaart vol met stippen is bijna elk jaar wel te maken aan de hand van besmettingen met vogelgriep. Hoewel de epidemie van 2021-2023 over zijn piek heen lijkt te zijn, houdt de dreiging aan.

Controles bij pluimveebedrijven brengen sinds 2023 geregeld laagpathogene varianten aan het licht, waaronder ook H5N1. Het is bekend dat deze in een stal met kippen kunnen muteren naar een hoogpathogene variant. Niet uit te sluiten valt dat er zich op deze wijze te zijner tijd een besmetting voordoet die de bron zal zijn van een nieuwe uitbraak, waarbij eveneens wilde vogels worden getroffen.

Sinds kort circuleren er ook andere kaartjes. Ze komen voort uit de noodzaak om structurele maatregelen te treffen.

Wageningen Bioveterinary Research heeft dit kaartje gemaakt. Het kan helpen om beleid en regelgeving onderbouwen. Er gaan namelijk steeds meer stemmen op om vestiging van nieuwe pluimveebedrijven en uitbreiding van reeds bestaande bedrijven in waterrijke gebieden te verbieden. Ook wordt er serieus onderzoek gedaan naar de aanpak van zogeheten pluimveedichte gebieden, zoals de Gelderse Vallei en de regio Nederweert. Ingrijpen is echter een politieke kwestie, waarbij de mate van invloed vanuit de pluimvee-industrie de uitkomst in hoge mate bepaalt. En die pluimvee-industrie is uit op behoud van het bestaande. Ondanks vogelgriep en in zeker opzicht zelfs dankzij vogelgriep (”de één z’n dood is de ander z’n brood”) is het nog altijd een zeer lucratieve business.

Varkens ”mengvat”

Omdat de vrees bestaat dat varkens vogelgriep krijgen of als ”mengvat” van griepvirussen voor nog groter onheil kunnen zorgen, is deze diersoort eveneens onderwerp van onderzoek. Vogelgriep is nog niet vastgesteld bij varkens. Wel zijn er onlangs verschillende varianten van varkensgriepvirussen van het subtype H1 en één van het subtype H3 gevonden. Ook zijn er twee gevallen van varkensgriep bij mensen aangetroffen. Uit voorzorg heeft het ministerie een draaiboek voor een uitbraak van vogelgriep bij varkens opgesteld. Binnenkort komt er een wijziging van de Regeling diergezondheid, zodat er een bestrijdingsbevoegdheid ontstaat in geval van vogelgriep bij gehouden varkens.

Dat klinkt alarmerend en dat is het ook. Vooral omdat we in onze mooie delta een giga-hoeveelheid aan gastheren hebben voor griepvirussen. En dan doel ik niet op de gastheren buiten de stallen, maar op de concentratie van dieren ín de stallen. Die gastheren zitten ook nog eens hutjemutje op elkaar. Virussen kunnen zich geen betere omstandigheden wensen.

Deskundigen pleiten er al jaren voor om het houden van varkens en kippen strikt van elkaar te scheiden. Tot dusver vergeefs. Kaartjes willen nog wel eens wat teweeg brengen. Daarom hieronder nog twee:

Deze kaartjes zijn afkomstig uit een rapport van Wageningen University & Research ”Definitie van bedrijfs- en dierdichtheid” (2023). Opvallend is de concentratie van pluimvee én varkens in de Gelderse Vallei. Elf varkenshouderijen in een straal van 2 km. Plus tachtig pluimveebedrijven in een straal van 5 km. ”Als bedrijfs- en dierdichtheden verminderen leidt dit tot een reductie van zoönotische risico’s in de veehouderij en dus van mogelijke blootstelling van de mens”, aldus de samenstellers van het rapport.

Lees meer: Dierenwelzijn, diergezondheid en vogelgriep