De uitbraak van vogelgriep in de VS bij talrijke diersoorten is van een ongekende omvang. De autoriteiten slagen er vooralsnog niet in het hoogpathogene virus H5N1 onder controle te krijgen. Eind februari 2025 stelt de regering Trump een miljard beschikbaar, vooral om de economische gevolgen van de crisis in de pluimvee-industrie te verzachten en te helpen het virus buiten de deur te houden.

Het virus heeft in 2024 in de VS een unieke sprong gemaakt naar melkvee. Het totaal aantal besmette melkveebedrijven is sinds maart 2024 gestegen naar 994 (stand 27/03/2025), in 17 staten. In de staat California doet zich sinds augustus 2024 een enorme piek voor met 757 besmette bedrijven. Dat is driekwart van alle melkveehouderijen in deze staat. De gouverneur van California heeft er de noodtoestand afgekondigd.

In het tijdschrift Science melden onderzoekers dat het vogelgriepvirus dat huishoudt onder koeien, is gemuteerd. Het hecht zich daardoor beter aan cellen die bij mensen voorkomen in de bovenste luchtwegen. Bij een ernstig zieke patiënt in Louisiana die het virus heeft opgelopen door contact met besmet pluimvee, blijkt zich een mutatie te hebben voorgedaan, hoogstwaarschijnlijk direct na infectie met het H5N1 clade 2.3.4.4b type D1.1. De Centers for Disease Control CDC bracht op 26 december 2024 het nieuws naar buiten. Dit type circuleert ook onder melkvee in Nevada.

Na acht maanden een omvangrijk testprogramma

Maandenlang heeft het virus zijn gang kunnen gaan. Pas begin december 2024 – acht maanden na de eerste uitbraken – komt het Amerikaanse landbouwministerie met een landelijk testprogramma voor nader onderzoek naar rauwe (ongepasteuriseerde) melkmonsters. Veehouders moeten daaraan meewerken.

Het programma heeft niet alleen als doel om meer te weten te komen over de aanwezigheid van virus en te adviseren over preventieve maatregelen, maar ook om staten waar geen virus meer wordt aangetroffen H5N1-vrij te kunnen verklaren. Dat zal niet eenvoudig zijn. Er zijn verschillende virusstammen aangetroffen, waaronder het hierboven genoemde H5N1 type D1.1. Ook is er in de staat Arizona in de melk een nieuwe introductie van H5N1-virus aangetroffen, rechtstreeks afkomstig van wilde vogels.

Meerdere diersoorten

Het virus heeft zich inmiddels verspreid onder meerdere diersoorten. Het gaat al sinds 2022 rond onder pluimvee (kostte tot februari 2025 aan 149 miljoen dieren het leven) en dat zorgt voor, wat virologen noemen, een hoge virusdruk. Het virus verspreidt zich sinds 2024 van koe naar koe, naar kat, naar kip, naar mens, naar varken, naar wilde vogels.

Eind oktober 2024 is voor het eerst H5N1 aangetroffen bij een varken in Oregon. Het varken bevond zich op een hobbyboerderij, waar pluimvee besmet was geraakt met H5N1. In januari 2025 komen er berichten dat er zich op een commerciële eendenboerderij in California een mix heeft voorgedaan van H5N1 en H5N9. In maart 2025 komen de eerste berichten over een besmetting met H7N9 bij een pluimveebedrijf in Mississippi.

Besmettingen doen zich voor bij mensen die werken met koeien en assisteren bij het doden van pluimvee. Hun aantal neemt toe. Het Amerikaanse CDC spreekt inmiddels van een matig tot hoog risico. Ook doen zich besmettingen voor bij mensen die niet direct konden worden herleid tot contact met besmette dieren. Begin januari 2025 overleed de eerste Amerikaanse patiënt (met onderliggend lijden) aan een infectie met vogelgriep.

Het virus is aangetroffen bij katten, die er ernstig ziek van zijn geworden/aan dood zijn gegaan. Vermoedelijk hadden zij gedronken van rauwe melk of gegeten van besmet vlees. Begin maart 2025 is er een partij kattenvoer teruggeroepen omdat het besmet was met vogelgriep. Het rundvlees lijkt vooralsnog veilig. De consument heeft wel adviezen gekregen over de bereiding ervan. Zo moeten hamburgers tot minimaal 74 graden Celsius worden verhit.

”Bestrijding tot dusver mislukt”

De Amerikaanse viroloog Rick Bright zegt naar aanleiding van talrijke nieuwe besmettingen op melkveebedrijven in California in de Los Angeles Times dat de bestrijding van het virus tot dusver is mislukt. Circa 10-15% van de besmette koeien in deze staat hebben het niet overleefd. Dode dieren worden langs de kant van de weg gelegd. In die staat is ook op veel plaatsen H5N1-virus in het rioolwater aangetroffen.

Melkveehouders in de meeste staten waren, onder het motto ”Don’t test, don’t tell”, lange tijd terughoudend met het testen van vee, van zichzelf en van hun medewerkers. De situatie doet sterk denken aan wat we in Nederland hebben meegemaakt met de Q-koortsuitbraak in 2007. Toen lieten noodzakelijke maatregelen lang op zich wachten. Het belang van de volksgezondheid was ondergeschikt aan het belang van de veehouderij. Nog altijd tellen in ons land economische belangen zwaarder, zoals blijkt uit de moeizame totstandkoming van een vaccinatiecampagne tegen vogelgriep bij pluimvee.

Roep om vaccinatie

In de VS daarentegen begint de nood nu wel erg hoog te worden. Het virus blijkt bij besmette koeien inmiddels te leiden tot 10-15% sterfte. Al in september 2024 pleiten de grootste eier-, kalkoen- en zuivelorganisaties voor vaccinatie. In februari 2025 komen de eerste berichten uit de VS dat vaccinatie van pluimvee onder voorwaarden is toegestaan. Vaccinproducent Zoetis heeft een licentie gekregen. Tegelijkertijd zijn er signalen dat de pluimvee-industrie vaccinatie tegenhoudt vanwege handelsbelangen. Volgens Newsweek heerst er angst ​​dat vaccinatie de exportmarkt voor pluimvee, goed voor bijna 6 miljard dollar, zou kunnen verwoesten.

Gesleep met vee

De uitbraak van vogelgriep in de VS confronteert het publiek aan de andere kant van de oceaan met de kwetsbaarheid van de melkvee-industrie. Berichten in de media laten zien hoe risicovol de concentratie van grote aantallen dieren en het gesleep met vee kan zijn voor de volksgezondheid. Het virus komt via de melk angstwekkend dicht bij de mens. Wetenschappers houden rekening met meerdere mutaties.  “Ik denk dat er echt geen manier is om het in te schatten en dat het alle kanten op kan”, zegt Caitlin Rivers, epidemioloog bij het Johns Hopkins Center for Health Security op 5 december 2024 in Science. Een nieuwe variant die is opgedoken bij vogels, baart grote zorgen.

Tot de consument dringt door dat er iets aan de hand is in hun voedselsysteem

In de rauwe melk van besmette koeien zijn enorme hoeveelheden virus aangetroffen. Ook in één op de vijf monsters van melk in de supermarkt in 38 staten zaten virusdeeltjes. Als je besmette melk uit de supermarkt drinkt, word je niet ziek omdat deze gepasteuriseerd is. Maar rauwe melk van besmette koeien blijkt wel te zijn geleverd aan supermarkten in de staat California. De melk is teruggeroepen. Onbekend is hoeveel mensen en andere zoogdieren van de melk hebben gedronken. Schaarste aan eieren leidt tot flinke prijsstijgingen met wel 37%. Zo dringt steeds meer tot de consument door dat er wel iets aan de hand is in hun voedselsysteem.
.
>> Lees meer Koeienvirus H5N1 aangetroffen bij pluimvee
Berichten en artikelen op dit blog worden indien nodig geregeld bijgewerkt

Bitloos rijden was al enige tijd toegestaan bij wedstrijden in de lichtere dressuurklassen, per 1 april mag het ook tot en met klasse ZZ/zwaar. De KNHS heeft daartoe het wedstrijdreglement voor dressuur gewijzigd. De wijziging gaat in per 1 april 2025. ”Hoewel er op de hogere niveaus niet ontzettend veel bitloos gereden wordt, willen we ruiters die dit wel graag willen de mogelijkheid bieden om hier gebruik van te maken”, aldus disciplinespecialist dressuur Cindy Heijligers. 

Lees ook: Kans op schade door drie hulpmiddelen in paardensport: opzet, tongriem en staartbeugel

In ligboxenstallen stuurt een omvangrijk stangenstelsel het gedrag van de koeien. Door de toepassing van een zogeheten golfschoftboom, krijgt de koe iets meer ruimte om te gaan liggen en wordt tegelijk het schots en scheef ‘’inparkeren’’ voorkomen. In Overijssel ontvangen melkveehouders subsidie voor deze golfschoftboom. Verbetering van dierenwelzijn anno 2025. De ligplekken blijven zeer beperkt in omvang, maar de koeien liggen wel netjes op een rij en ze poepen en plassen buiten de box.

Koeien leiden in de moderne veehouderij een weinig benijdenswaardig bestaan. Zeker als ze niet naar buiten kunnen, omdat de boer geen weidegang toepast. Dat komt voor als er onvoldoende grond is om de koeien vers gras te laten eten of als de boer vindt dat hij niet genoeg subsidie krijgt. Zonder weidegang speelt het leven van de koeien zich geheel af in zogeheten ligboxenstallen, waar ze kunnen eten, liggen en lopen naar de melkrobot. Veel meer is er vaak niet te doen.

”Toekomst voor ons platteland”

Nu zijn er ook voor dit type melkveehouderij subsidies om het leven van de koeien iets te veraangenamen. Althans, die suggestie wekt de Provincie Overijssel. Daar is voor investeringen een pakket maatregelen beschikbaar, onder het motto ”Toekomst voor ons platteland”. Zo is er ook subsidie voor landbouwers die hun bedrijf willen verduurzamen of het dierenwelzijn willen verbeteren. Het blijkt te gaan om Europese landbouwsubsidies waarop Overijssel aanspraak kan maken. Met meer mogelijkheden voor het natuurlijk gedrag van koeien heeft het allemaal niets te maken. Wel met het wegwerken van allerlei negatieve aspecten die aan het leven in een ligboxenstal verbonden zijn.

Zo worden bij het onderdeel dierenwelzijn matrassen genoemd waar koeien op kunnen rusten. Daar kan de boer subsidie voor krijgen. Of voor diepstrooiselboxen, vernevelingsinstallaties die in de zomer voor verkoeling zorgen en koeborstels. Op de lijst staat eveneens de zogeheten golfschoftboom.

Als de koe wil gaan liggen

Voor wie daar nog nooit van heeft gehoord: toepassing van schoftbomen zegt iets over het leven van een koe in een ligboxenstal. Het zegt tegelijk iets over wat als een verbetering van dat leven wordt beschouwd. Om dat te begrijpen moeten we inzoomen op de koe die wil gaan liggen. Vergelijk het met het inparkeren van de auto op een parkeerterrein waar de vakken niet met strepen op de grond maar met hekken zijn afgebakend. Het vergt heel wat geduld en stuurmanskunst om de auto op z’n plek te krijgen. Denk dan aan de koe. Haar romp is gemiddeld  1.77 m lang en ca. 73 cm breed. Zij moet het doen met een plek van ca. 2.50 bij 1.20 m.

Nu is een koe geen auto. En een parkeerplaats geen stal. De koe heeft wel een extra moeilijkheidsgraad: ze moet niet alleen rekening houden met de ruimte voor en naast zich, maar ook wat zich daarboven bevindt. Zolang ze rechtop staat moet ze goed manoeuvreren om het hoofd niet te stoten aan horizontale ijzeren stangen die tussen verticale ijzeren beugels zijn aangebracht. Die horizontale stangen – schoftbomen genoemd –  dienen om de koe de kop naar beneden te laten zakken en een liggende houding aan te nemen.

Botsingen, kale plekken en verwondingen

Dat leidt geregeld tot botsingen. Vandaar die golfschoftbomen. De oude, rechte schoftbomen veroorzaken kale plekken en verwondingen. Door die oude stangen gaan de koeien vaak ook scheef liggen, waardoor er mest en urine in de ligbox terecht komt. Bovendien is de kans groot dat de koe door iets scheef te liggen de rust van de buurvrouw verstoort.

Golfschoftbomen zijn gebogen stangen die de schofthoogte van de ligbox met 30 cm verhogen. ‘’De koe ondervindt geen hinder meer en verwondingen worden voorkomen’’, zo prijst producent Spinder de stangen aan. ‘’Zij maakt gemakkelijker gebruik van de box en ligt vaker en langer wat de melkproductie en klauwgezondheid ten goede komt. Door de golf in de golfschoftboom heeft de koe veel meer ruimte, staat zij recht in de ligbox en gaat zij ook recht liggen. Hierdoor komt er minder urine en mest in de ligbox terecht. Op die manier blijft de ligbox schoner, kost het minder strooisel en arbeid om de boxen en het uier te reinigen. Het uier is schoner en de infectiedruk is lager, wat resulteert in een betere uiergezondheid.’’

€22.000

Verbetering van dierenwelzijn anno 2025. Smit & Van Dronkelaar uit Nijkerk verkoopt deze golfschoftbomen. Ruwe schatting: een melkveehouder met 150 koeien is er al gauw ruim €22.000 aan kwijt. Zolang het leven van een koe in een ligboxenstal geen pretje is, zal de belastingenbetaler dat er misschien wel voor over hebben. In Overijssel doen ze er in elk geval niet moeilijk over. Wat de koe ervan vindt? Die vraag wordt helaas niet gesteld. Maar het antwoord laat zich raden.

Vanaf 2026 komt er een einde aan het doden van miljoenen eendagshaantjes in de eiersector die tafeleieren levert aan de binnenlandse en Duitse markt. ”ZED-eieren” gaan deze tafeleieren heten: Zonder Eendagshaantjes Doden.

Het gaat om naar schatting 6 tot 7 miljoen haantjes, waarvan het leven in een zeer vroeg stadium in het ei wordt beëindigd (voor de 12e dag). Na geslachtsbepaling haalt de broederij de eieren uit de broedmachines. Uitgerekend is dat de kostprijs van een ZED-ei slechts 1,15 cent hoger ligt dan een gewoon ei.

De komst van de ZED-eieren is het resultaat van samenwerking tussen pluimveesector, Dierenbescherming en ministerie van LVVN. Zij hebben een Roadmap opgesteld. Tegen het door de shredder halen of vergassen van pasgeboren haantjes ontstond steeds meer weerstand. Velen zien dat als een van de grootste ethische problemen van de intensieve veehouderij. In Duitsland, Oostenrijk en Frankrijk is het doden van kuikens al verboden. Zwitserse eierproducenten stoppen dit jaar vrijwillig met het doden van haantjes. Andere landen volgen.

Aan de Nederlandse productie van andere eieren dan tafeleieren komt voorlopig geen einde. In totaal worden er in Nederland jaarlijks 40 miljoen haantjes in de legsector gedood.

De geslachtsbepaling in het ei is al enige tijd mogelijk, maar het wachten was nog op toepassing op grote schaal. Om de marktvraag te stimuleren zijn onder meer gesprekken gevoerd met supermarkten (CBL), horeca (KHN) en catering (Veneca).

Er zit weinig voortgang in natuurlijke geboorten bij dikbillen. Wie in een restaurant een flinke biefstuk bestelt, krijgt hoogstwaarschijnlijk nog altijd een stuk vlees voorgeschoteld van een koe die uitsluitend via een keizersnede een kalf ter wereld kan brengen.

Koeien van zogeheten dubbelgespierde rassen (Belgisch Witblauw of Verbeterd Roodbont A) zijn zo doorgefokt dat hun bekken te smal is voor een normale bevalling van grote kalveren. Een keizersnede is nodig om een kalf eruit te halen. Deze koeien zijn dus in feite niet meer in staat zich zelfstandig voort te planten. Niet alleen de bevruchting, maar ook de verlossing is mensenwerk. Alleen een dierenarts mag keizersneden uitvoeren. (Op de website van het Diergeneeskundig centrum Paterswolde is een fotoreportage te zien. Let op: de beelden kunnen als schokkend worden ervaren).

Het structureel verlossen van kalveren met een keizersnede is het directe gevolg van de eisen die door de mens (de houders) aan deze dieren worden gesteld. Het dier is voor de vleesveehouders niet het uitgangspunt, maar zoveel mogelijk vlees. Dat vlees is een gewild product. Houders van vleesvee én consumenten én dierenartsen zorgen ervoor dat de meeste koeien van genoemde rassen met een ”rits” in hun flank rondlopen.

Dikbillen

De keizersneden worden sinds de jaren zestig van de vorige eeuw uitgevoerd bij runderen van het ras Belgisch Witblauw, de zogeheten dikbillen. Ook koeien van het ras Verbeterd Roodbont type A ondergaan deze ingreep. In het tweede decennium van de 21ste eeuw kwam er vanuit dierenwelzijnsorganisaties steeds meer druk om aan ingrepen bij dieren en dus ook aan de keizersneden een einde te maken. De vleesveehouders vreesden voor imago-schade. In die tijd merkte een woordvoerder van LTO op: “We moeten reëel zijn: de maatschappij en de politiek accepteren niet meer dat kalveren standaard via een keizersnede geboren worden.” 

Plan van Aanpak en project ”Bewust Natuurlijk Luxe”

Eind 2013 heeft de toenmalige PvdA-staatssecretaris van Economische Zaken Sharon Dijksma de sector gevraagd het aantal natuurlijke geboorten bij deze rassen te vergroten. Ze trok daarbij de fluwelen handschoenen aan. Er kwam een Plan van Aanpak, in plaats van een verbod op deze aantasting van de integriteit van het dier. Fokkers zouden gestimuleerd worden om gebruik te maken van stieren die ruimere bekkens vererven. De uitkomst laat zich raden.

In 2014 ondergingen koeien van genoemde rassen nog bij zo’n 85-90% van de geboortes een keizersnede. De afgelopen tien jaar is er met het Plan van Aanpak weinig voortgang geboekt. De doelstelling van 50-60% natuurlijke geboorten in 2035 is buiten het bereik geraakt, constateert Wageningen Universiteit in 2024 in een evaluatie. De verwachting is dat in 2035 niet meer dan een derde van de geboortes zonder keizersnede kan plaatsvinden.

Landbouwminister Femke Wiersma doet niets

Landbouwminister Femke Wiersma die de evaluatie eind januari 2025 op verzoek van de Partij voor de Dieren openbaar heeft gemaakt, trekt niet eens fluwelen handschoenen aan. Ze doet niets. Uit een brief aan de Tweede Kamer valt af te leiden dat ze de keizersneden op hun beloop laat. Ze roept de rasvertegenwoordigers, verenigd in de stamboeken, op om actief aan de slag te gaan en te blijven met het fokprogramma voor natuurlijke geboorten bij dikbillen. Terwijl duidelijk is dat het niet opschiet. De oorspronkelijke doelstelling raakt steeds verder uit zicht.

Het structureel uitvoeren van keizersneden is in Zweden, Denemarken en Zwitserland inmiddels verboden. In Nederland gaat het om naar schatting 10.000 Belgische Blauwe koeien en koeien van het ras Verbeterd Roodbont. Alleen dierenartsen mogen de keizersneden uitvoeren. Maar er zijn ook nog dierverloskundigen actief. Een aantal jaren geleden werd er eentje betrapt. Hij mocht van het Veterinair Tuchtcollege een half jaar geen diergeneeskundige handelingen verrichten en kreeg een voorwaardelijke boete van €5000.

Het gebruik van opzethulpmiddelen, die hoofd en hals van het paard in een bepaalde houding dwingen, brengt de grootste welzijnsrisico’s met zich mee. De tongriem en staartbeugel staan op plek 2 en 3, van in totaal 26 toegepaste hulp- en trainingsmiddelen in de paardensport die zijn onderzocht op schadelijkheid. Het minste risico op aantasting van het welzijn doet zich voor bij het (correcte) gebruik van een zweep.

(Bericht is bijgewerkt op 28 januari 2025, zie onder)

Dit zijn de uitkomsten van een onderzoek van Aeres hogeschool in Dronten, in opdracht van voormalig landbouwminister Piet Adema. Daarmee gaf hij gehoor aan een door de Tweede Kamer aangenomen motie van Dion Graus (PVV), die in 2020 vroeg om een ”onderzoek naar alle dieronvriendelijke hulp- en trainingsmiddelen door ter zake deskundigen en deze uit te faseren”.

Alleen gebruik middelen bij training onderzocht

Het onderzoek is zo opgezet dat er geen harde conclusies uit kunnen worden getrokken. Het beperkt zich tot het gebruik van middelen bij de training van paarden. Er zijn interviews gehouden met elf trainers uit de disciplines dressuur, draf- en rensport, tuigpaarden en mennen. Zij konden aangeven welke hulp- en trainingsmiddelen volgens hen het meeste welzijnsrisico met zich meebrengen bij correct en niet-correct gebruik.
Aan experts*) met een achtergrond in diergezondheid, diergedrag en dierenwelzijn is vervolgens gevraagd een nadere risico-inschatting te maken. Zij hebben de hulp- en trainingsmiddelen waarover trainers de meeste zorgen hadden, tegen het licht gehouden.

Wel reden voor ernstige twijfel

Vanuit de paardentrainers is geen aanbeveling gekomen om met bepaalde hulp- en trainingsmiddelen te stoppen. De opinie van de experts geeft wel aanleiding om ernstig te twijfelen aan de opzethulpmiddelen, tongband en staartbeugel. De opzethulpmiddelen veroorzaken zelden beschadigingen in de bovenkaak, maar dergelijke middelen zijn mentaal en fysiek wel schadelijk doordat hoofd en hals met een speciaal bit en riempjes vastgezet worden. ”Dit geeft ook spanning in het hele lichaam”, aldus de experts.

Tongriem is ”mentaal begrenzend”

Het tongbandje, dat ervoor moet zorgen dat de tong onder het bit blijft, is een middel dat niet perse schade toebrengt. Wel belemmert het bandje het paard om de druk van het bit te verlichten. De experts sluiten beschadiging van het tongbeen niet uit. ”De verhoogde stress bij gebruik zorgt voor meer speekselaanmaak wat nu juist lastiger weg te slikken is voor het paard. Dit middel is mentaal begrenzend. Er zijn geen natuurlijke uitingen van de tong en waarschijnlijk ook mond mogelijk”.

Staartbeugel

De staartbeugel is vooral een middel voor de show, volgens de experts. De beugel beperkt het staartgebruik en het is niet zeker of deze pijn veroorzaakt. Wel staat vast dat een stuk wervelkolom wordt vastgezet in een onnatuurlijke houding. Dat beperkt een paard in het gebruik van de staart en het hele lichaam. Het paard kan niet meer communiceren met de staart. ”Het gebruik is daarom niet te verantwoorden”, aldus de experts. Er kunnen huidbeschadigingen optreden, ook kan het paard insecten niet wegjagen en beïnvloedt het ‘de mentale gesteldheid’ in negatieve zin.

Volgens staatssecretaris Rummenie van LVVN geven de onderzoeksresultaten geen aanleiding om op dit moment bepaalde hulp- en trainingsmiddelen te verbieden.

Motie voor verbod op dieronvriendelijke middelen aangenomen

Update 28 januari 2025
De Tweede Kamer neemt een motie aan die pleit voor een een verbod op alle dieronvriendelijke hulp- en trainingsmiddelen. De PVV stemt voor en helpt de motie van de PvdD aan een meerderheid. Verwacht wordt dat een volgende stap – een voorstel tot wijziging van de wet – even kansrijk is. De Tweede Kamer zal daartoe wel zelf het initiatief moeten nemen. De huidige bewindslieden op het ministerie van landbouw pakken problemen bij voorkeur aan in overleg met de sector. De Sectorraad Paarden is voor ”een realistisch en werkbaar beleid, gebaseerd op feiten en praktijkervaring, en niet op emotie”. LTO laat weten dat de hippische sector pleit voor een ”eerlijk debat” en noemt de inzet van de motie ”misleidend”.

Bitloos rijden nu ook in zwaardere klassen toegestaan

Bitloos rijden was al enige tijd toegestaan bij wedstrijden in de lichtere dressuurklassen, per 1 april mag het ook tot en met klasse ZZ/zwaar. De KNHS heeft daartoe het wedstrijdreglement voor dressuur gewijzigd. De wijziging gaat in per 1 april 2025. ”Hoewel er op de hogere niveaus niet ontzettend veel bitloos gereden wordt, willen we ruiters die dit wel graag willen de mogelijkheid bieden om hier gebruik van te maken”, aldus disciplinespecialist dressuur Cindy Heijligers. 

*) Wie deze experts zijn, wordt in het onderzoeksrapport niet bekend gemaakt. Het onderzoek onder de experts is uitgevoerd volgens de zogeheten Delphi-methode. Daarin blijven de ondervraagden anoniem.